Safari ya Elimu ya Kenya: Kutoka Maziwa Ya Nyayo hadi Kizazi cha Umahiri

Jinsi miongo minne ya mageuzi - kutoka kwa maziwa-kwa-wote hadi CBE - ilijenga mapinduzi ya leo ya kujifunza na kizazi cha milenia kilichochochea mwamko wa raia wa Kenya.

Darasa Lililojenga Taifa

Katika miaka ya 1980, kila mtoto wa Kenya angeweza kutegemea kitu kimoja wakati wa mapumziko: pakiti ya Maziwa ya Nyayo. Mpango wa maziwa unaofadhiliwa na serikali chini ya Rais Daniel arap Moi ulikuwa zaidi ya mpango wa lishe ulikuwa mkataba wa kijamii. Katika shule za umma kutoka Kisii hadi Turkana, iliashiria usawa: wazo kwamba kila mtoto, bila kujali kabila au kipato, alistahili kupata fursa ya kujifunza.

Miongo kadhaa baadaye, watoto wa kizazi hicho ni milenia waliojaza mitaa ya Kenya katika maandamano ya mwaka wa 2025 wanaojua kusoma na kuandika kidijitali, uthubutu wa kiraia na bidhaa za mfumo mmoja wa elimu barani Afrika. Uwezo wao sio bahati mbaya. Ni urithi wa mageuzi endelevu ya sera kutoka kwa umashuhuri wa kijamii wa Moi, kupitia uwekezaji wa Kibaki katika elimu ya msingi bila malipo, hadi usanifu wa Ruto wa kujifunza kwa kuzingatia umahiri kwa uchumi mpya wa wafanyikazi.

Jinsi Marais Walivyotengeneza Mazingira ya Kujifunza ya Kenya

Jomo Kenyatta (1963-1978):

Inalenga katika Uafrika na upanuzi. Utawala wake ulijenga wimbi la kwanza la shule za kitaifa na vyuo vya ualimu, na kutunga elimu kama nyenzo ya kujenga taifa.

Daniel arap Moi (1978-2002):

Ilianzisha mfumo wa 8-4-4 mnamo 1985 - miaka minane ya msingi, minne ya sekondari, vyuo vikuu vinne - ili kuchanganya wasomi na ujuzi wa vitendo. Mpango wake wa “Maziwa ya Nyayo” na uboreshaji wa miundombinu ya shule uliongeza ufikiaji lakini pia uliimarisha utamaduni unaozingatia mtihani na kujifunza kwa kukariri.

Mwai Kibaki (2003-2013):

Ilizindua Elimu ya Msingi Bila Malipo (FPE) mwaka 2003, na kuandikisha zaidi ya wanafunzi wapya milioni 1.5 kwa mwaka. Mtazamo wa utawala wake kwenye ICT, motisha za walimu, na upanuzi wa sekondari ulizalisha kizazi kilicho na ujuzi bora wa kusoma na kuandika, kuhesabu, na utayari wa kidijitali - nguvu kazi ya milenia ya leo na msingi wa wanaharakati.

Uhuru Kenyatta (2013-2022):

Alianzisha Mtaala Unaotegemea Umahiri (CBC), ukihama kutoka kwa kukariri maudhui hadi ujuzi unaotumika. Tulianzisha Mpango wa Kusoma na Kuandika Dijitali (2016), kuwasilisha kompyuta mpakato na maudhui ya kidijitali kwa shule za msingi.

William Ruto (2022–):

Ilibadilishwa jina na kuboreshwa CBC kuwa Elimu na Mafunzo Inayozingatia Umahiri (CBE/CBET), ikilinganisha masomo ya shule moja kwa moja na soko la ajira. Kuzingatia kwake TVET, mifano ya uanafunzi, na ushiriki wa mwajiri hutafuta kufanya elimu kuwa injini ya mabadiliko ya kiviwanda.

2025: Mwaka wa Tathmini ya Umahiri

2025 ilikuwa hatua ya mabadiliko. Zaidi ya wanafunzi milioni 1.1 walifanya Tathmini ya Elimu ya Shule ya Vijana ya Kenya (KJSEA) - mtihani wa kwanza nchini kote chini ya njia za CBE. KJSEA ilibadilisha ukumbusho na tathmini ya kwingineko, miradi ya vikundi, na tathmini endelevu. Lakini pia ilizua maswali magumu:

Je, matokeo yatatafsiriwa vipi katika nafasi za shule za upili?
Je, zinaweza kulinganishwa na alama za KCPE?
Je, walimu wako tayari kwa kuhama kutoka kwa viwango vya muhtasari hadi rubri za uwezo?

Kwa wazazi, wasiwasi ni dhahiri. Kuwekwa katika utaalam wa shule ya upili kitaaluma, kiufundi, au TVET huamua fursa za siku zijazo. Mpito unahitaji miongozo wazi na vigezo vya uwazi.

Kutoka CBC hadi CBE/CBET: Inamaanisha Nini Hasa

Wakati CBC ilinyakua vichwa vya habari, mabadiliko halisi ya kimuundo yalikuja na istilahi mpya:
Elimu Inayozingatia Umahiri (CBE) na Elimu na Mafunzo Inayozingatia Umahiri (CBET).
Ubadilishaji jina huku unaashiria ushirikiano mkali kati ya elimu ya jumla na mafunzo ya ufundi stadi.
Chini ya mtindo mpya:
• Wanafunzi wa darasa la 10 huchagua mojawapo ya njia tatu: kitaaluma, kiufundi na ufundi, au michezo/sanaa.
• Taasisi za TVET, polytechnics, na shule za sekondari zinashiriki mitaala na mifumo ya uthibitishaji.
• Rubriki za tathmini zinafungamana na vipimo vya kuajiriwa badala ya alama za mitihani.
Haya ni mapinduzi tulivu ya Kenya - kuandaa upya bomba la elimu ili kulisha viwanda halisi: ujenzi, ICT, afya, biashara ya kilimo, na uchumi wa ubunifu.

Misingi Kwanza: ECDE na Sera ya Lugha

Kila safari ya uwezo huanza na kucheza. Vituo 46,000 vya Maendeleo ya Mtoto na Elimu (ECDE) vya Kenya vinahudumia zaidi ya wanafunzi milioni 3, lakini ubora unatofautiana sana katika kaunti.

Ugatuzi uliipa kaunti jukumu la kuajiri wafanyikazi wa ECDE na kulipa hatua ya kimaendeleo ambayo pia ilipanua ukosefu wa usawa. Kaunti tajiri kama Kiambu au Nyeri huhifadhi walimu waliofunzwa kwenye orodha ya mishahara; maskini wanahangaika na wafanyakazi wa mikataba na madarasa tupu.

The lugha ya kufundishia mjadala unapitia miaka hii ya mwanzo. Sera inaelekeza ufundishaji wa lugha-mama hadi darasa la 3, kisha kuhama kwenda Kiingereza na Kiswahili. Lakini katika makazi yenye lugha nyingi jijini Nairobi, ni “lugha ya mama” gani inatumika? Baadhi ya walimu huchanganya lugha ili kusaidia ufahamu, huku wengine hushikamana na Kiingereza ili kuoanisha mitihani. Utoaji usio na usawa wa sera huathiri matokeo ya kusoma na kuandika katika kipimo kikuu cha CBC.

Walimu: Kizuizi cha Kufunga

Hakuna mageuzi yanayosalia kutokana na uhaba wa walimu. Kenya inahitaji takriban walimu wapya 24,000 kwa mpito wa darasa la 10 pekee. Tume ya Utumishi wa Walimu imetatizika kufikia malengo ya kuajiri, huku maendeleo endelevu ya kitaaluma (CPD) kuhusu tathmini ya umahiri ikibaki nyuma. Walimu pia wanakabiliwa na mizigo mizito ya usimamizi, kurekodi maendeleo ya wanafunzi, kubuni kazi za utendaji kazi na kudhibiti mawasilisho ya kidijitali.

Kama kiongozi mmoja wa chama alichofanya wakati wa mgomo wa 2024: "Tunaunga mkono mageuzi, lakini sio mageuzi ambayo hayajalipwa." Bila CPD endelevu, motisha, na ukubwa wa darasa unaoweza kudhibitiwa, hata mtaala bora unabaki kuwa nadharia.

Digital Divide na Learning Platforms

Kujifunza kwa umahiri hustawi kwenye muunganisho lakini ufikiaji unabaki kuwa ngumu. Mnamo Oktoba 2025, Airtel Kenya ilitangaza ufikiaji wa bure (bila ukadiriaji) kwa Elimu ya Kenya Wingu na Elimika portal ya mafunzo ya ualimu, kupunguza gharama za data kwa walimu na shule. Bado umiliki wa kifaa kitaifa unasalia katika tarakimu moja, na chini ya 30% ya kaya zina ufikiaji wa mtandao.

Kwa hivyo, elimu ya kidijitali inatabaka: shule za kibinafsi na shule za umma za mijini zinaendelea mbele; taasisi za vijijini zimechelewa. Ndoto ya fursa sawa inategemea sio tu juu ya yaliyomo lakini kwenye vifaa, kipimo data, na umeme.

TVET, Uanagenzi na Ulimwengu wa Kazi

Mfumo wa CBE wa Kenya unalenga kusahihisha kutolingana kwa muda mrefu: wahitimu bila ujuzi wa vitendo. Chini ya njia hizi mpya, wanafunzi wa shule za upili na TVET huendeleza utaalam katika mechatronics, ukarimu, ujenzi, ICT, au usindikaji wa kilimo. Mabaraza ya sekta sasa yana mitaala ya kuweka saini, huku waajiri wakiwa wanafunza mafunzo.

Mabadiliko haya yanaipa Kenya nafasi ya kujenga wafanyakazi wenye uwezo, sio waliohitimu tu. Kama mchambuzi mmoja wa sera anavyosema, "Dau la Ruto la elimu ni juu ya kuajiriwa - sio tu kuajiriwa nje ya nchi, lakini uvumbuzi wa nyumbani." Usawa na Mahitaji Maalum: Pengo la Ujumuishi.

Takriban wanafunzi 260,000 wamesajiliwa rasmi wenye ulemavu lakini wataalam wanasema idadi halisi ni maradufu.
Nchi ina chini ya vitengo maalum 2,500 na rasilimali chache zinazoweza kubadilika. Walimu wa mahitaji maalum "Wasafiri" wapo kwenye karatasi lakini hawapatikani kazini.

CBC inaahidi kujumuishwa, lakini bila kuwekeza katika nyenzo za Braille, vifaa vya kusikia, au miundombinu inayoweza kufikiwa, inaweza kuhatarisha kutengwa kwa jina lingine.
Mfumo jumuishi wa CBE lazima uondoke kutoka kwa matamshi hadi kwenye rasilimali.

Kaunti, Ugatuzi na Kutokuwepo Usawa

Ugatuzi ulikusudiwa kuweka usawa; badala yake, wakati mwingine ilikuza tofauti. Kaunti hudhibiti ECDE, miundomsingi, na malisho, lakini ugawaji wa rasilimali unatofautiana sana. Mwanafunzi wa Nyeri au Kisumu anaweza kuwa na vifaa maradufu vya shule ya Marsabit au Tana River. Fedha za kitaifa za kusawazisha na ruzuku ya masharti bado haziendani na kuzuia ufikiaji wa mageuzi.

Lishe Shuleni na Ulinzi wa Jamii

Kutoka Maziwa ya Nyayo kwa Mkakati wa Kitaifa wa Mlo wa Shule wa 2023, uhusiano kati ya lishe na kujifunza hudumu.
Kusudi: kulisha Wanafunzi milioni 10 ifikapo 2030, kupanuka katika maeneo kame na makazi yasiyo rasmi.
Hata hivyo huduma inasalia kuwa sehemu, hasa pale kaunti zinategemea usaidizi wa NGO.
Kulisha sio suala la ustawi tu ni kigezo cha sera ya elimu. Mwanafunzi mwenye njaa hawezi kuingiza ujuzi ndani yake.

Fedha, Masoko na Uchovu wa Marekebisho

Utoaji wa CBE ni ghali.
• Bili ya mshahara wa mwalimu: ~KSh 400 bilioni kila mwaka
• Upanuzi wa miundombinu ya TVET: KSh 60 bilioni (2024–2029)
• Vifaa na mafunzo ya kidijitali: gharama zinazoendelea za ununuzi na matengenezo
Kila shilingi inayotumika kwenye warsha au kompyuta kibao hushindana na kuajiri walimu zaidi. Oksijeni ya fedha ni mdogo.
Ukaguzi wa Mpango wa awali wa Kusoma na Kuandika kwa Kidijitali ulifichua uzembe wa ununuzi hali ya tahadhari huku Kenya ikiimarika tena.

Shule za Kibinafsi, Ufundishaji na Ukosefu wa Usawa

Vyuo vya kibinafsi vinasalia kuwa na uwezo wa kukabiliana haraka na CBE kutokana na rasilimali na madarasa madogo.
Wakati huo huo, tasnia mpya ya ukufunzi imezuka karibu na kazi ya mradi wa CBC na tathmini, ikirejea uchimbaji wa mtihani wa enzi za KCPE.
Isipokuwa shule za umma zitapata rasilimali sawa na miongozo iliyo wazi, "pengo la uwezo" linaweza kuchukua nafasi ya "pengo la mitihani."

Data, Uwajibikaji na Matokeo ya Kujifunza

Sera sio utendaji.
Tathmini huru (Uwezo, KNEC) zinaonyesha mdororo wa kusoma na kuandika na kuhesabu katika viwango vya chini. Bila matokeo yanayoweza kupimika, mageuzi huwa ukumbi wa siasa.
Kutolewa kwa matokeo ya KJSEA ya 2025 kutakuwa mtihani sio tu wa wanafunzi bali wa uaminifu. Imani ya umma inategemea kuripoti kwa uwazi na ushahidi wazi kwamba modeli ya umahiri inaboresha ujifunzaji.

Hadithi ya Kibinadamu: Mwanafunzi Mpya wa Uwezo

Katika Kaunti ya Nakuru, Wanjiku Kamau mwenye umri wa miaka 14 anakabiliwa na KJSEA yake ya kwanza. Ana ndoto ya kusoma mechatronics katika njia ya kiufundi.
Baba yake ana wasiwasi kuhusu gharama, lakini mwalimu wake anasisitiza kwamba mfumo huo mpya hatimaye hutuza ustadi na udadisi, si kumbukumbu tu.
Anasema hivi: “Nataka kujenga vitu, si kufaulu mitihani tu.”
Maneno yake hunasa roho ya taifa linalojaribu kujifunza kwa njia tofauti - na kuishi tofauti.

Hitimisho: Kizazi cha Uwezo

Hadithi ya elimu ya Kenya ni moja ya uvumbuzi kutoka kwa maziwa hadi mashine, kutoka kwa kumbukumbu hadi ustadi. Kila enzi ilijengwa juu ya ile ya mwisho: Moi alilisha miili, Kibaki alipanua akili, Uhuru aliweka upya mfumo huo, na Ruto anaulinganisha na uchumi.

Kizazi cha 2025, kilichosomeshwa chini ya CBC na CBE, si wapokezi tu; wao ni waigizaji wa kiraia, wenye ufasaha wa kidijitali, na wanaodai uwajibikaji katika mitaa, madarasa, na ofisi sawa.

Elimu inasalia kuwa kioo cha sauti zaidi Kenya. Na katika tafakari hiyo, swali sio tena ikiwa watoto wako shuleni, lakini ikiwa shule iko ndani yao inayowawezesha sio tu kufaulu, lakini kujenga.

Kisanduku cha Muktadha Haraka: Mageuzi ya Elimu ya Kenya

Athari Muhimu ya Sera ya Mwaka wa Milestone
Maziwa ya Nyayo ilianzisha 1980 upatikanaji na lishe iliyopanuliwa chini ya Moi
Elimu ya Msingi Bila Malipo 2003 Walioandikishwa wapya milioni 1.5 chini ya Kibaki
Utoaji wa CBC 2017 Hamisha hadi ujuzi na tathmini endelevu
Uzinduzi wa sera ya CBE/CBET 2024 upatanishi wa soko la ajira
Tathmini ya kwanza ya kitaifa ya KJSEA 2025 Wanafunzi milioni 1.1 walitathminiwa chini ya muundo mpya

"Tunaunga mkono mageuzi - lakini sio mageuzi ambayo hayajalipwa." - Kiongozi wa chama cha walimu, 2024.
"Nataka kujenga vitu, sio kufaulu mitihani tu." - Wanjiku Kamau, mwanafunzi.
"Tamaa ya mageuzi ni kubwa, lakini oksijeni ya kifedha iko chini." - Mchambuzi wa sera.